Vaak wordt de energietransitie gezien als een technische en economische opgave. Een opgave waarin het gaat over warmtebronnen, netcapaciteit en de businesscase. Over samenwerken als overheid met commerciële bedrijven, het vinden van geschikt personeel en het formuleren van beleid.
Ondertussen wordt steeds duidelijker dat overheden en bedrijven dit niet alleen kunnen: inwoners ‘moeten’ betrokken worden en vinden er ook wat van. Met enkele collega’s en twee interessante gastsprekers doken we daarom een ochtend lang in de psychologische kant van de energietransitie. Dat resulteerde in vijf inzichten, die ik graag deel in dit artikel. Met grote dank aan onze sprekers: prof. mr. dr. Lorenzo Squintani (Rijksuniversiteit Groningen) en Dirk Sijmons, Msc. (H+N+S Landschapsarchitecten).
1. Iedereen wordt gedreven door andere waarden
Wat bepaalt nu of mensen meegaan in de energietransitie? De literatuur koppelt acceptatie van duurzame innovaties aan emoties. En die emoties zijn er, kijk maar naar de gemiddelde inspreker bij een politieke avond. Emoties ontstaan vanuit waarden, die globaal in te delen zijn in vier categorieën:
- Altruïstisch: een ontwikkeling is goed als deze bijdraagt aan het welzijn van mensen.
- Biosferisch: een ontwikkeling is goed als deze goed is voor natuur en milieu.
- Egoïstisch: een ontwikkeling is goed als deze mij geld, macht of succes oplevert.
- Hedonistisch: een ontwikkeling is goed als deze leidt tot gemak en plezier.
Doordat discussies plaatsvinden op verschillende waardenniveaus, zijn ze complex: persoon A die vanuit hedonistische waarden redeneert, zal persoon B, gedreven door biosferische waarden, nooit overtuigen. Uit onderzoek blijkt dat beleid zich veelal richt op altruïstische en biosferische waarden. Niet gek dus dat de aanpak van beleid maken en inwoners aan het eind laten inspreken de plank misslaat.
2. De participatiepraktijk past helemaal niet bij de reguliere beleidscyclus
Ook op procesniveau zien we verschillende verwachtingen en resultaten. Om de rol van inwoners bij energiebeleid te borgen, zijn verschillende zaken wettelijk geregeld (Verdrag van Aarhus, Algemene wet bestuursrecht, etc.). Maar wat het recht zegt over participatie, is volgens jurist Lorenzo Squintani niet interessant. Waarom niet? Omdat participatie op papier niet aansluit bij de praktijk.
De mismatch zit in het moment van participeren en de beïnvloedingsruimte. De beleidscyclus schrijft voor dat beleid start met een strategisch beleidskader (zoals de RES), uitgewerkt wordt in een operationeel beleidskader (zoals een uitvoeringsprogramma) en tot slot overgaat in uitvoering. In de uitvoering wordt concreet hoe een ontwikkeling gaat plaatsvinden, worden er tekeningen gemaakt en de effecten op de omgeving gemeten. Als je aan mensen vraagt wanneer ze willen participeren, is dit in die laatste fase, wanneer helder is wat het voor hen betekent. Als je vervolgens vraagt waarover ze willen participeren, is dat vaak juist op strategisch vlak: waarom moeten er überhaupt windmolens komen? Dat is dan alleen al een gepasseerd station (‘Dan had u destijds maar moeten inspreken’).
De vraag is dus niet: hoe voldoe je aan de wettelijke eisen, passend in de reguliere beleidscyclus? Maar: hoe pas je de beleidscyclus aan om de wensen van inwoners een plek te kunnen geven?
Wat het recht zegt over participatie? Dat is niet interessant
3. Er is niet één succesvolle participatieaanpak
Als je weet dat waarden verschillen en de timing van participatie essentieel is, is het mogelijk een globale participatieaanpak te schetsen. En net als bij procesmanagement is er ook bij participatie niet één succesvolle aanpak. Waarden verschillen, per persoon en per moment. Hetzelfde geldt voor de wensen in het proces. Dus moet je bij elke ontwikkeling stilstaan bij de aanpak.
Betekent dit dat je iedere keer opnieuw moet beginnen? Nee. Ervaringsleren en systematisch leren zijn wel degelijk van waarde. Als overheid de inwoners leren kennen, vertrouwen opbouwen, gespreksvaardigheden trainen en vooral: elkaar weten te vinden. Dat vormt het fundament voor succesvolle participatie.
4. Gezondheidsklachten zijn niet nieuw, maar moeten wel serieus genomen worden
Met de participatie start het spannende deel. Nog (te) vaak zie ik een negatieve spiraal: inwoners die vanuit heftige emotie reageren en een gemeente die de inwoner in het hokje ‘kunnen we niets mee’ plaatst. NIMBY, NIVEA, BANANA, en er zijn vast nog meer afkortingen. In hoeverre is dit terecht?
De discussie over windmolens gaat vaak hand in hand met zorgen over de gezondheid. Inmiddels is er zo veel wetenschappelijk onderzoek gedaan dat voor ieder argument wel een onderbouwing te vinden is. In de ogen van Dirk Sijmons is dit niet nieuw. Denk aan mensen die bij hun eerste treinreis ziek werden door de snelle verplaatsing, aan flatneurose en de text-nek. Allemaal werkelijk bestaande verschijnselen die na verloop van tijd weer overgingen, simpelweg door gewenning. Moet je de zorgen dan van tafel vegen? Nee. Bespreek ze en beweeg mee met het wennen aan nieuwe ontwikkelingen.
5. Over participatie weten we nog heel veel niet
Zowel in wet- en regelgeving als in de dagelijkse praktijk bestaat participatie al een hele tijd. Het heeft fans (denk aan de grote hoeveelheid lokale partijen die de gemeentelijke verkiezingen hebben gewonnen) en vijanden (de projectontwikkelaar die rechtszaak na rechtszaak uitvecht om duurzame energie te mogen opwekken). Deze oplopende spanningen maken participatie al decennia onderwerp van gesprek. Maar ondanks alle maatschappelijke en bestuurlijke aandacht concludeert Squintani dat we heel veel niet weten. Dus zullen we de komende jaren met vallen en opstaan moeten blijven werken aan de sociale acceptatie van duurzame innovaties.