Leiderschap in tijden van wicked problems: Over brede welvaart en vrouwelijke wijsheid | Berenschot

Van wicked problems, falend vooruit leren gaan tot gezondheid bevorderend leiderschap en wijsheid. Zonder met de ogen te knipperen. Ik neem de lezer graag mee in deze verkenning van het thema leiderschap, geïnspireerd door collega’s en leiders in wetenschap, bedrijfsleven en politiek.

Het gesprek met Annet begint luchtig, over de existentiële opgave van de mensheid. Over hoe we de welvaart en ons welzijn overeind houden met een steeds groter beslag op afnemende hulpbronnen van de aarde. Een wicked problem, in de ogen van Annet. Brede welvaart kan een belangrijke bijdrage leveren aan het vinden van oplossingen. Voor de definitie van brede welvaart sluit zij zich aan bij die van de SER: een optimale balans tussen people, profit en planet, met als belangrijkste onderwerpen:

• Evenwichtige economische groei, passend bij een duurzame ontwikkeling.
• Een zo groot mogelijke arbeidsparticipatie of duurzaam en inclusief werkgeverschap.
• Een redelijke inkomensverdeling en/of sociale zekerheid om welvaart en welzijn binnen bereik van een zo groot mogelijke groep te brengen.

Brede welvaart is dan ook een ruim begrip, waar een individu beperkt invloed op heeft. Wat bovendien moeilijke keuzes herbergt in termen van pijnallocatie. Hoeveel welvaart zijn we bijvoorbeeld bereid in te leveren voor een leefbaardere toekomst? Een vraag die diepere reflectie verdient. De focus van Annet ligt op de tweede bullet: arbeidsparticipatie en inclusiviteit, gekozen op basis van gevoel en verstand. Vanuit een traditioneel christelijke opvoeding en een sterk gevoel voor normen en waarden staat zij voor een wereld van gelijke kansen en aandacht voor de kwetsbare medemens. Dit is voor haar ook een gebied dat concreet aan te pakken is en waar grote stappen voorwaarts gezet kunnen worden.

Leiderschap gaat over de grote en de kleine werkelijkheid. In de kleine werkelijkheid zijn we bezig met plannen, organiseren, aansturen, bereiken van een gemeenschappelijk doel, persoonlijke ontwikkeling, reflectie, etc. 

De grote werkelijkheid raakt meer aan maatschappelijke en geopolitieke thema’s, zoals brede welvaart. Die ogenschijnlijk nauwelijks te beïnvloeden zijn, maar waarvan Annet – terecht – stelt dat je er meer mee kunt dan op het eerste gezicht lijkt. Leiderschap is voor haar in belangrijke mate ‘thought leadership’, met de uitdaging grotere vraagstukken beet te pakken, af te pellen en met behulp van wetenschappelijk onderzoek er een handelingsperspectief voor op te stellen. Van waarom naar wat en hoe. Leiderschap is ook instappen: niet als toeschouwer langs de zijlijn blijven staan en een mening hebben, maar je eigen opgave benoemen en daar met hart en ziel voor gaan. Annet heeft goed nagedacht over haar eigen opgave.

Een relatief nieuw maar ook voor brede welvaart relevant concept binnen het leiderschapsdomein betreft volgens Annet ‘health promoting leadership’. Dit type leiderschap richt zich specifiek op het bevorderen van de gezondheid en het welzijn van medewerkers binnen de organisatie. Health promoting leaders zijn zich bewust van hun invloed op de gezondheid van hun teamleden en nemen verantwoordelijkheid voor het creëren van een gezonde en veilige werkomgeving. Dit omvat niet alleen het bevorderen van fysieke gezondheid, maar ook het ondersteunen van psychologisch welzijn en werkplezier. Onderzoek toont aan dat leiders die gezondheid bevorderen, significant bijdragen aan een hogere werkbetrokkenheid en tevredenheid onder medewerkers. De rol van leiderschap in het bevorderen van gezondheid is van groot belang, vooral in de context van moderne werkplekken waar stress en burn-out steeds vaker voorkomen in tijden van disruptieve innovaties en organisatorische uitdagingen zoals arbeidsmarktkrapte en uitval van personeel.

Leiders die zich richten op gezondheid, kunnen een cultuur creëren waarin medewerkers zich gesteund voelen en waarin open communicatie over welzijn wordt aangemoedigd. Dit kan leiden tot een positieve spiraal van verhoogde motivatie en productiviteit, wat uiteindelijk de algehele prestaties van de organisatie ten goede komt. Samenvattend biedt health promoting leadership een waardevolle aanvulling op leiderschap in het algemeen door te focussen op het belang en de bedrijfseconomische waarde van de gezondheid en het welzijn van medewerkers – essentieel voor het creëren van een positieve en productieve werkomgeving.

Gezond oud worden en een work-life balance passen binnen bovenstaande filosofie. Het opent mogelijkheden voor het proactief op peil houden van werkvermogen, adaptief herstel en zelfs ontwikkeling naar hogere niveaus van werkvermogen. Dit laatste veelal niet fysiek maar meer in volwassenheid en wijsheid, een belangrijke bouwsteen in succesvol leiderschap. De bijbehorende mindset is dat we geen toeschouwer zijn in het verouderingsproces, maar bewust en met de juiste ondersteuning of interventies in staat zijn op niveau te blijven, te herstellen, veerkracht op te bouwen en te verbeteren door de tijd heen. Opties die Annet aanbeveelt en zelf benut, zijn rust, gezonde voeding, sport, cultuur en kunst, reizen, veel lezen, vrijwilligerswerk, reflectie en coaching.

Winston Churchill is met zijn sterke discipline, veelzijdige interesse en stoïcijnse levensstijl een rolmodel voor Annet. Naast het besturen van het Verenigd Koninkrijk gedurende de Tweede Wereldoorlog was hij een liefhebber van kunst en werkte hij graag met zijn handen. Een aantal van deze beginselen hanteert Annet in haar eigen leven, ook als manier om zelf gezond en gemotiveerd invulling aan haar opgave te kunnen geven. Voor herstel is kunnen loslaten van belang. Dit voorbeeld illustreert het nut van rolmodellen als impuls voor het eigen leiderschap, om van te leren en als inspiratie voor je eigen leiderschapsopgave.

Andere waardevolle elementen zijn rituelen en symbolen. Gianpiero Petriglieri, hoogleraar organisatiegedrag aan INSEAD, onderzocht in 2013 het belang van rituelen. Rituelen zijn er om leiders met de samenleving te verbinden en omgekeerd. Ze bieden de mogelijkheid ergens bij te horen zonder er bezit van te nemen. Bezit nemen doe je als je aandeelhouder wordt, verbinding creëer je via rituelen. Rituelen scheppen een band, met ruimte voor alle partijen om samen te werken aan verbetering van het gemeenschappelijke. Ook worden rituelen gebruikt om betekenis te geven. Te laten zien wat we belangrijk vinden, wie we zijn, wat we willen tonen en wat daarvan de achtergronden zijn. Een ritueel fungeert als geheugensteuntje: het herinnert je eraan dat leiderschap vorm aanbrengt, maar ook door de omgeving gevormd wordt. In het ritueel vindt voortdurend interactie plaats tussen de leider en de mensen aan wie hij of zij leidinggeeft. Een ritueel toont zo de wederzijdse afhankelijkheid. Een hoogleraar mag bijvoorbeeld de functie pas vervullen na de officiële beëdiging via een oratie die gepaard gaat met de nodige rituelen (zoals het ‘hora est’ van de pedel).

Installaties van gezagsdragers bij politie en defensie en van burgemeesters, maar ook promoties zijn omkleed met dergelijke krachtige rituelen, belangrijk voor het zichtbaar invullen of overdragen van leiderschap. Vlaggen en nationale symbolen – of zoals bij Berenschot een bronzen beer bij langjarig dienstverband – zijn zeer betekenisvol in zowel het waarderen van medewerkers als het bekrachtigen van leiderschap. Annet heeft zo haar eigen persoonlijke rituelen, zoals een jaarlijks bezoek aan Noorwegen om colleges te geven en zichzelf op te laden. Zij gelooft erg in internationale uitwisseling, voeding door andere culturen en inzichten en ziet elke dag willen leren als essentiële brandstof voor vitaal leiderschap.

Recentelijk heeft Annet een boek geschreven, getiteld Vrouwelijke wijsheid op de arbeidsmarkt. De hedendaagse definitie van wijsheid volgens ChatGPT is ‘een combinatie van kennis, ervaring, inzicht en oordeelsvermogen die wordt toegepast om op een effectieve en ethische manier beslissingen te nemen, problemen op te lossen en met anderen om te gaan. Het impliceert vaak een dieper begrip van het leven, een besef van de complexiteit van menselijke relaties en een capaciteit voor reflectie en zelfbewustzijn.’

Deze definitie belicht het slimme en creatieve gebruik van kennis, inzicht en ervaring om beslissingen te nemen en oplossingen te vinden die ethisch verantwoord zijn en rekening houden met diverse belangen. Hierop samen doorpratend komen enkele bijzondere bouwstenen voor leiderschap op tafel:

• Intuïtie: beginnende leiders baseren hun keuzes vaak op analyse en feiten. Ervaren leiders durven meer af te gaan op hun intuïtie en nemen de belangrijkste en meest impactvolle keuzes vaak op gevoel. De hieraan voorafgaande rijping is meestal een mix van patronen leren herkennen én vertrouwen opbouwen om je intuïtie te volgen.
• Moraliteit: leiderschap is theoretisch los te koppelen van het hebben van een moreel kompas (in de geschiedenis waren de meest wrede veldheren vaak ook de meest effectieve leiders), terwijl wijsheid beide onlosmakelijk met elkaar verbindt.
• Veerkracht: het vermogen om te incasseren en zowel denkbeelden als gedrag aan te passen in een veranderende context. Als leider blijf je jezelf uitvinden. Dan is veerkracht gekoppeld aan zelfonderzoek en zelfinzicht een hele sterke combinatie.

Je effectiviteit als leider wordt in belangrijke mate bepaald door de situatie, en het helpt om als leider een stuk geoperationaliseerde wijsheid in je rugzak te hebben. Annet blijft zichzelf uitdagen. Zo gaf ze enkele jaren geleden een fulltime bestaan binnen de universitaire wereld op om als organisatieadviseur aan de slag te gaan. Een sterk intuïtieve keuze met een achterliggende ambitie om vanuit een nieuwe rol meer praktisch gericht impact op het gebied van duurzame inzetbaarheid en inclusief werkgeverschap binnen brede welvaart te kunnen maken.

‘We leren niet van onze successen, alleen van onze mislukkingen’, is een veelgehoorde uitspraak in managementliteratuur. ‘Fail fast’, snel fouten maken om van te leren. Nederland kent zelfs een Instituut voor Briljante Mislukkingen, met als filosofie ‘open staan voor het onbekende en leren van het onverwachte’. Hier wordt vaak vanuit innovatieperspectief naar gekeken; manieren om te vernieuwen. Annet geeft dit een plek in haar leiderschapsopgave vanuit het concept ‘falend vooruit’. Niet bang zijn om fouten te maken, deze ook toe durven geven en er flink van leren. Dat geldt voor jezelf en ook voor de mensen met wie je samenwerkt. Haar leiderschap is meer ‘vanuit de tweede lijn’, zoals ze dat zelf noemt, meer gericht op invloed als thought leader dan vanuit formele macht over mensen.

Falend vooruit is een heel waardevol concept. Vanuit compliance-denken, strenger toezicht en streven naar perfectie is binnen organisaties een klimaat waarin fouten gemaakt mogen worden niet meer vanzelfsprekend. Daarmee beroven we onszelf van één van de belangrijkste leermomenten als toekomstige leiders, namelijk experimenteren, vallen, opstaan en opnieuw beginnen. Om zoiets ingewikkelds als gezondheid bevorderend en vitaal leiderschap of meervoudige waardecreatie binnen het concept van bredere welvaart mogelijk te maken, moeten we als leiders de kans krijgen om te oefenen en falend vooruit te durven werken. Dat vraagt lef en doorzettingsvermogen.

Gevraagd naar een eigen ervaring met falend vooruit, vertelt Annet dat ze zich onlangs voor het eerst heeft ingeschreven voor een (deel)triatlon. Hoewel dit pittiger bleek dan verwacht, heeft ze de finish gehaald, zij het eindigend in de achterhoede. In de officiële uitslag werd ze vervolgens gediskwalificeerd, omdat ze tijdens het lopen ergens gedurende de drie uur een poortje had gemist. Ervaringen die veerkracht kweken... Inmiddels heeft ze zich voor vijf evenementen ingeschreven, waaronder dezelfde triatlon in Vroomshoop onder het motto ‘dit jaar gaat het wel lukken’.

Aan het eind van het gesprek wisselen we van gedachten over hoe overeind te blijven in een disruptieve wereld. Goede zorg leveren of persoonlijke veiligheid borgen voor iedereen is in onze huidige samenleving allang niet meer vanzelfsprekend. Zelfredzaamheid en kunnen omgaan met onzekerheden, onrust en onrecht worden dan ook steeds belangrijker. Voor Annet is er nog één extra bouwsteen nodig om dit te verbinden met het voorgaande: authenticiteit. Trouw zijn aan je eigen normen en waarden, persoonlijkheid, overtuiging en idealen vormen de basis van geloofwaardigheid.

Veel in de wereld is nep, aldus Annet. Maar mensen voelen feilloos aan wanneer iemand echt is of niet, en betrouwbaarheid is een essentiële voorwaarde om leiderschap in onzekere tijden te kunnen invullen. Samenvattend concluderen we dat leiderschap niet kan zonder authentiek durven zijn, continu leren via falend-vooruit casuïstiek, schakelen tussen de grote en de kleine werkelijkheid. Een levenslange reis naar gezondheid bevorderend leiderschap, gewapend met vrouwelijke wijsheid!

Hans van der Molen is directievoorzitter van Berenschot Groep en heeft 35 jaar ervaring als adviseur, directeur en toezichthouder. In deze blogs bespreekt hij verschillende aspecten van leiderschap met aansprekende gesprekspartners uit onderwijs, overheid en bedrijfsleven.