In onze adviesopdrachten helpen we veel overheden met het vormgeven van de Wet open overheid (Woo) en transparantie van het bestuur. Onderdeel daarvan is vaak het bepalen van de bestuurlijke ambitie.
Hoewel veel bestuurders de nieuwe transparantie omarmen, vinden ook veel bestuurders dat de politiek hierin doorschiet. Zij constateren dat openheid en transparantie ingezet kan worden als wapen voor politiek gewin. Ook zijn zij van mening dat transparantie bestuurlijke besluitvorming in de weg staat en verhindert dat bestuurders vertrouwelijk goede zaken voor de gemeenschap kunnen doen. Op dit standpunt is het nodige af te dingen.
Volledige transparantie is onpraktisch
Volledige transparantie van het openbaar bestuur is inderdaad niet noodzakelijk of praktisch. Het zonder meer openbaren van alle informatie zorgt voor een overload aan informatie. Hierdoor is de kernboodschap niet helder en schiet transparantie haar doel voorbij. Het zicht op de echte keuzen verdwijnt in een grote hoeveelheid detailinformatie. Uiteraard moeten ambtenaren en bestuurders ook vrijelijk van gedachten kunnen wisselen om te komen tot goede en gedragen oplossingen voor de opgaven waar het openbaar bestuur voor staat. Dan is transparantie niet altijd gewenst en soms zelfs strijdig met de gerechtvaardigde belangen van personen, ondernemers of de staat. Toch zijn er wel degelijk redenen om de transparantie van het openbaar bestuur te vergroten.
Andere tijden
Neem de opkomst van socialmediaplatformen en chatbots op basis van taalmodellen, die leiden tot vervaging van het informatiebeeld dat de gemiddelde inwoner van Nederland krijgt voorgeschoteld. Elders is al genoeg geschreven over het gevaar van informatiebubbels, nepnieuws en virale algoritmen, die de kwaliteit van de informatievoorziening stevig onder druk zetten. Recent onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau laat zien dat:
- bijna de helft van de Nederlanders zich zorgen maakt over foutieve en misleidende informatie op sociale media. En dan voornamelijk over het gevaar dat mensen beïnvloed worden door deze desinformatie, onder meer bij verkiezingen
- mensen bezorgd zijn dat anderen zich laten beïnvloeden door nepnieuws of dat nepnieuws tot polarisatie kan leiden. Sommigen betwijfelen tevens of zijzelf in de toekomst foutieve of misleidende informatie nog wel kunnen herkennen.
De overheid moet dus het goede voorbeeld geven en zorg dragen voor een transparante en betrouwbare informatievoorziening.
Sterkere informatiepositie
De samenleving wordt door digitalisering niet alleen geconfronteerd met desinformatie. Dit heeft eveneens, meer positief gezien, de informatiepositie van de burger versterkt. Die heeft immers toegang tot veel meer informatiebronnen dan in het verleden. Zo is het zelf meten van de luchtkwaliteit vele malen toegankelijker geworden. Wat nu als zo’n meting niet overeenkomt met de officiële gegevens? Dat onderstreept het belang van transparant zijn over hoe besluitvorming heeft plaatsgevonden:
- Welke informatie heb je gebruikt om een besluit te nemen (de input). Ook als je data gebruikt.
- Welke afwegingen en alternatieven zijn er geweest (het waarom, het inhoudelijke aspect). Dit is ook relevant als je algoritmen gebruikt.
- Op welke wijze ben je tot een besluit gekomen (het hoe, het proces).
Om ervoor te zorgen dat een burger kan controleren wat er gebeurt, dient de overheid informatie te duiden. Datasets of algoritmeregisters hebben bijvoorbeeld een toelichting nodig om ze te kunnen begrijpen of gebruiken.
Transparantie kan leiden tot beter beleid en beter bestuur
In hoeverre burgers verantwoordelijkheid aan de overheid toekennen, hangt sterk samen met het vertrouwen in die overheid. De wijze waarop politiek en bestuur hebben geacteerd rond Groningen en de toeslagenaffaire heeft het vertrouwen in het openbaar bestuur geschaad. Meer transparantie kan helpen het vertrouwen te versterken tussen overheid en de samenleving. Bovendien moeten bestuurders belangen afwegen en ook dat vereist transparantie, zodat besluitvorming navolgbaar en controleerbaar is.
Openheid van bestuur leidt tot zelfreinigend vermogen: als er wordt meegekeken en je ter verantwoording kunt worden geroepen, stel je je anders op. Transparantie leidt zo automatisch tot een zekere mate van controle op besluitvormingsprocessen en beleidsvorming, en helpt bijvoorbeeld corruptie en misstanden te voorkomen. Het feit dat informatie in dit digitale tijdperk heel makkelijk toegankelijk te maken is, versterkt de informatiepositie van de maatschappij. Burgers zijn beter in staat het openbaar bestuur te controleren en te corrigeren. Transparant zijn kan dus leiden tot beter beleid en meer draagvlak voor dat beleid.
Kortom, transparantie in het openbaar bestuur is van groot belang. De huidige tijdgeest eist navolgbare en controleerbare besluiten. En dat gaat verder dan alleen het afleggen van verantwoording achteraf.