Met het zogeheten ravijnjaar in zicht opteren veel gemeenten voor klassieke bezuinigingsmaatregelen: dienstverlening versoberen of besparen op de formatie. Onderzoek van Berenschot naar de gemeentelijke bestedingen wijst echter uit dat in bijvoorbeeld het sociaal domein – doorgaans goed voor 50% van de gemeentelijke begroting – slechts 10% wordt besteed aan personele inzet. Gemeenten zouden er dan ook goed aan doen die overige 90% gerichter in te zetten.
Uit het onderzoek blijkt verder dat gemeenten doorgaans drie keer zoveel uitgeven aan geïndiceerde zorg – alle maatwerkvoorzieningen Wmo en Jeugdzorg waarop inwoners op basis van een individuele beschikking aanspraak kunnen maken – dan aan de sociale basis: alle vrij toegankelijke activiteiten en voorzieningen die bijdragen aan preventie, inwoners ondersteunen en samenbrengen, en bijdragen aan het ontwikkelen van talent. “Gemeenten hebben onvoldoende zicht op hun financiën en de keuzes die ze kunnen maken om deze in balans te brengen”, stelt Wouter Poels, adviseur bij Berenschot.
Keuzes maken
Daar komt bij dat het in het sociaal domein doorgaans gaat om openeinderegelingen in de zorg. “De kosten blijven, zonder maatregelen, dus maar doorlopen en oplopen. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het fysieke domein waar een groter deel van de kosten projectmatig kan worden benaderd”, aldus Poels. “Dus is het belangrijk als gemeente keuzes te maken: wat wil je betekenen voor je inwoners? En vervolgens op basis hiervan maatregelen te nemen om de toename van zorg te beperken.”
Veel gemeenten organiseren de zorg nu nog op een andere manier, waarbij gekeken wordt hoe een deel van de individuele ondersteuningsvragen collectief en/of vanuit de sociale basis kan worden beantwoord. “Daarnaast doen gemeenten een groter beroep op het oplossend en organiserend vermogen van inwoners in plaats van gericht te kijken hoe ze de schaarste van financiële middelen en de arbeidsmarktcapaciteit beter kunnen verdelen.”
Beïnvloedbaar deel van de financiën wordt vaak nog te beperkt benut
Op basis van cijfers uit het financieel dashboard Gemeentekas van Berenschot blijkt dat de middelen uit de gemeentelijke begroting voor 65% bestaan uit verschillende uitkeringen vanuit het Rijk. Bij de overige 35% gaat het om eigen inkomsten, zoals toeristenbelasting, onroerendezaakbelasting, grondexploitatie en rente. “Slechts 20 tot 25% van de gemeentelijke begroting is vrij besteedbaar, de overige 75%-80% zijn gerelateerd aan wettelijke verplichtingen of langjarige verplichtingen, waardoor gemeenten deze middelen niet anders kunnen besteden”, schetst Poels.
Inzicht in ontwikkeling van de financiën is hoofdzaak
Berenschot benadrukt dat het voor gemeenten meer dan ooit zaak is de eigen financiën en formatie transparant te hebben, ook gezien andere ontwikkelingen. “Voor 2026 en verder is nog geen beslissing genomen over aanvullende middelen in het gemeentefonds om de extra kosten van gemeenten te compenseren”, zegt Vincent Janssen, adviseur bij Berenschot. “Daarnaast dienen gemeenten rekening te houden met onder meer de indexatiemethodiek van het gemeentefonds, de extra taken voor gemeenten waar geen passende financiering voor is gekregen en de herijking van het gemeentefonds die nog maar voor een heel beperkt gedeelte is geëffectueerd. Al deze ontwikkelingen zijn van invloed op hun financiële opgave.”