De keuzes die gemaakt zijn bij invoering van de Participatiewet in 2015, hebben grote impact op sociaal ontwikkelbedrijven. Een belangrijke vraag voor gemeenten is dan ook hoe zij de ondersteuningsstructuur voor de doelgroep van de Participatiewet inrichten en welke rol de sociaal ontwikkelbedrijven daarbij vervullen. In opdracht van het Ministerie van SZW, VNG en Cedris onderzocht Berenschot de huidige infrastructuur van sociaal ontwikkelbedrijven en te voorziene ontwikkelingen. Tevens zijn reële toekomstscenario’s geschetst voor de positie van de sociaal ontwikkelbedrijven. Het onderzoek bracht een drietal belangrijke knelpunten aan het licht.
Bij de invoering van de Participatiewet waren 90.000 Wsw-plekken gerealiseerd bij of via de sociaal ontwikkelbedrijven. Door de invoering van de Participatiewet worden deze plekken in de periode tot 2048 geleidelijk afgebouwd. Bij de invoering van de Participatiewet is er rekening mee gehouden dat daarvoor geleidelijk 30.000 nieuwe beschutte werkplekken en 60.000 mensen met een loonkostensubsidie bij reguliere werkgevers in de plaats komen. Voor deze nieuwe doelgroep is minder geld beschikbaar dan voor de Wsw. De impact van de gemaakte keuzes op sociaal ontwikkelbedrijven, die onder de Wsw het werk voor een belangrijk deel zelf organiseerden, is groot.
Transitieplannen ontbreken
Kijkend naar de onderzoeksuitkomsten, constateert Berenschot drie belangrijke knelpunten. Ten eerste ontbreekt in gemeenten en/of regio’s vaak een goede inrichting van de ondersteuningsinfrastructuur voor de Participatiewet, met een duidelijke inbedding van het sociaal ontwikkelbedrijf. “In het verlengde daarvan ontbreken duidelijke transitieplannen voor sociale diensten en sociaal ontwikkelbedrijven om de doelen van de Participatiewet te realiseren”, aldus Martin Heekelaar, senior managing consultant bij Berenschot.
“Bij zeker de helft van de sociaal ontwikkelbedrijven is het met een krimpend aantal medewerkers en krimpende budgetten onduidelijk waar ze aan toe zijn. Een veelvoorkomend probleem is dat er veel minder en andere kandidaten naar sociaal ontwikkelbedrijven worden doorverwezen dan waarmee rekening is gehouden. Dat leidt tot overcapaciteit en hoge exploitatiekosten waar geen opbrengsten tegenover staan.” Hoewel alle gemeenten voor een grote uitdaging staan, manifesteert deze problematiek zich het meest in regio’s waar het klassieke sw-bedrijf nog los staat van de sociale dienst.
Groep buiten de boot
Een tweede knelpunt is dat niet expliciet rekening wordt gehouden met mensen die niet behoren tot de doelgroep beschut, voor wie het (nog) niet lukt om bij reguliere werkgevers in een dienstbetrekking aan de slag te komen – een grote en groeiende groep. “Vaak kan deze groep geholpen worden met een (tijdelijke) dienstbetrekking bij het sociaal ontwikkelbedrijf. Maar bij invoering van de Participatiewet wordt deze groep niet benoemd en zijn hier niet apart financiële middelen voor beschikbaar gesteld”, zegt Heekelaar. “Hoewel gemeenten terughoudend zijn, worden soms wel dienstbetrekkingen voor deze groep gerealiseerd. Er zijn ook gemeenten die kiezen voor andere oplossingen, in de sfeer van bijvoorbeeld werkervaringsplekken, proefplaatsingen en vrijwilligerswerk.”
Financiële onzekerheden
De complexiteit van de financiering en de omvang van de beschikbare middelen vormen een derde knelpunt. “Voor gemeenten en sociaal ontwikkelbedrijven is vaak niet duidelijk hoeveel geld er voor de gemeentelijke uitvoering van de Participatiewet beschikbaar is. Dat komt doordat een groot deel van de middelen is ondergebracht in het gemeentefonds en daarmee niet meer direct duidelijk is hoeveel er voor de Participatiewet beschikbaar is”, verklaart Heekelaar. “Daarnaast kan het bijstandsbudget van jaar tot jaar sterk verschillen, wat tot aarzelingen kan leiden in de besluitvorming. Hetzelfde geldt voor de doorwerking van gemaakte keuzes in de toekomstige budgetten.” Tegelijkertijd blijken de meeste sociaal ontwikkelbedrijven niet uit te komen met de middelen die beschikbaar zijn gesteld voor beschut werk, wat nog eens versterkt wordt door hogere loonkosten als gevolg van de cao ‘Aan de slag’.
Aanvullend onderzoek doelgroep
Gemeenten worden verantwoordelijk voor een steeds grotere groep mensen die het zelfstandig niet redt op de arbeidsmarkt. Voorheen kwamen die mensen in de Wajong of de Wsw. Er zijn meer mensen met een loonkostensubsidie aan de slag dan waarmee rekening werd gehouden. Maar, ondanks de krappe arbeidsmarkt zijn nog bijna 400.000 mensen afhankelijk van een bijstandsuitkering en zijn 54.086 mensen vanuit de doelgroep va de Participatiewet, die staan ingeschreven in het doelgroepregister, nog niet aan de slag.
Een belangrijke vraag is waar de mensen zijn die voorheen in de Wsw en de Wajong kwamen. Zijn ze al dan niet met een loonkostensubsidie aan de slag? Zijn ze werkzoekend met een bijstandsuitkering? Of zitten ze werkloos thuis, zonder uitkering? Dat vraagt om nader onderzoek, mede omdat veel gemeenten aangeven dat het niet meer lukt om de mensen in de bijstand, al dan niet via het sociaal ontwikkelbedrijf, aan de slag te krijgen. Alleen dan is het mogelijk om het succes van de Participatiewet goed te beoordelen.”
Onderzoeksverantwoording
Het onderzoek van Berenschot vond plaats tussen november 2022 en mei 2023. Hierbij werden twee enquêtes gehouden onder alle gemeenten en alle huidige sociaal ontwikkelbedrijven. Daarnaast is gebruikgemaakt van beschikbare documenten en landelijke cijfers, interviews met de meest betrokken landelijke stakeholders, casestudies en interviews met lokaal betrokken partijen en een landelijke sessie met reguliere werkgevers. Voor het ontwikkelen van de reële toekomstscenario’s voor de sociaal ontwikkelbedrijven is intensief opgetrokken met de voornaamste landelijke stakeholders.
